دۉينۅلۉك ادابئي قازىنانىن قاتارىنان ورۇن العان ۇلۇتۇبۇزدۇن «ماناس» ەپوسۇن قىرعىز رەسپۇبلىكاسىنىن جاشتار جانا بالدار ادابئياتى سىيلىقتارىنىن لاۇرەاتى، جازۇۇچۇ جاپارالى وسمونقۇلوۋ قارا سۅز قىلىپ جازىپ، وقۇرمان بالدار جۇرتۇنا تابەرىك قاتارى سۇنۇشتاپ وتۇرات. وقۇرمان بالدار جۇرتۇ بااتىر ماناستىن ەردىگى مەنەن ايكۅلدۉگۉ، كۅچمۅن ەلدىن تۇرمۇشۇ، اتا نارقىنىن ساقتالىشى، اتا جۇرتتۇ سۉيۉۉ، انى كۅزدۉن قارەگىندەي قورعوو، ادىلەتتۉۉلۉك مەنەن قالىستىقتىن ورنوشۇ، ەلدۉۉلۉك مەنەن ماملەكەتتۉۉلۉكتۉن بايلانىشى جۅنۉندۅگۉ باياندامالار مەنەن تاانىشا الات. كەلەچەك مۇۇندۇ وقۇتۇپ تاربئيالوودو، ادەپتۉۉلۉككۅ، ەل، جەردى سۉيۉۉگۅ، ۇلۇۇنۇ ۇرماتتووعو، كىچۉۉنۉ ىزاتتووعو ۉيرۅتۉۉدۅ جانا ەل دوستۇعۇ، بىرىمدىگى ۅڭدۉۉ ۇلۇۇ ساپاتقا ۉندۅۅدۅ چىعارمانىن ماانئسى چوڭ.
      وسمونقۇلوۋ جاپارالى. ماناس: بالدار ۉچۉن («ماناس» ەپوسۇنۇن جاپارالى وسمونقۇلوۋ جازعان قارا سۅز ۋارئيانتى). - بىشكەك: ۇلۇۇ توولور. - 2016. - 192 بەت كىتەبىنەن الىندى.

قىرعىزدار التايدا

     بايىرقى ۅتكۅن زاماندا الا توو قوينۇندا قىرعىز دەگەن ەل جاشايت. مىنگەنى كۉلۉك ات، كىيگەنى اق قالپاق، كۅتۅرگۅنۉ كۅك اسابا  قىزىل تۇۇ بولۇپتۇر. قاراحان دەگەن حانى بولوت. ال، و دۉينۅ سالعاندا  ۇۇلۇ وعۇز حان كۅتۅرۉلۅت. ال دا ادىلەت بىيلىك جۉرگۉزۉپ، و دۉينۅ كەتەت. حاندىق الانچاعا، اندان بايىرعا، بايىردان بابىرعا، بابىردان تۉبۅيگۅ، تۉبۅيدۅن كۅگۅيگۅ، كۅگۅيدۅن نوعويعو ۅتۅت. نوعويدون وروزدۇ، ۉسۅن، باي، جاقىپ اتتۇۇ ۇۇلدار تۅرۅلۅت. وشو نوعوي حاندىن زامانىندا قىتاي حانى ەسەنحان قالماقتارعا قوشۇلۇپ جۉز مئڭ اسكەر مەنەن قىرعىزعا قىرعىن سالدى، ەلىن چىلدەي تاراتتى. امان قالعانى تۇش-تۇشقا قاچتى. ەل بىرىمدىگى ىدىرادى، قىرعىزدىن باشىنا وور قىيىنچىلىق تۉشتۉ. قىتاي مەنەن قالماقتان تارتقان ازاپ جوموققو ايلاندى. دوسۇنان قاسى كۅپ بولعون قاار زاماندىن قاتاالدىعى كۉچۅگۅندۅن كۉچۅدۉ. نوعويدۇن  ۇۇلۇ جاقىپ دۇشماندىن قىسماعىنا الىندى. قولۇ-بۇتۇ بايلانىپ، قىرق ۉيلۉۉ قىرعىز مەنەن التايعا قۇۇلدۇ. جول ازابى، كۅر ازابى دەگەندەي، ارىپ-اچىپ جان قايىشىپ تۇرعاندا قىرق ۉيلۉۉ قىرعىزدىن باشىن بىرىكتىرگەن اقبالتا بااتىر بولدۇ.
    - ايلانايىن بئر بوورلورۇم، قايرات قىلعىلا! مئنتىپ جۉرسۅك جوعولۇپ كەتەبىز. اندىقتان بئر جاقادان باش، بئر جەڭدەن قول چىعارالى. ىنتىماقتاشىپ اشتىق ايدايلى. كۉتۉرۅتۉپ مال كۉتۅلۉ. ماڭدايىبىزدان تەر اققانچا ىشتەيلى. بايلىقتى ەمگەكتەن، تەڭدىكتى كۉرۅشتۅن ىزدەيلى! باشىڭاردى كۅتۅرگۉلۅ، ەل نامىسىن تۇۇ تۇتالى. قولدۇن بەش مانجاسىنداي بئر مۇشتۇمدا بولولۇ!- دەدى قىستالىش زاماندا ەل ىرىسى اقبالتا.
     ەل بااتىردىن سۅزۉنۅ ىناندى. دۇشمان مەنەن قويۇن قولتۇق جاشاپ كەلسە دا جول تااپ، الاقا تۉزدۉ. مال كۉتۉپ، ايباتى كۉچۅدۉ. ەلدىن سانى ۅستۉ، قادىرى كۅتۅرۉلدۉ نوعوي حاندىن  ۇۇلۇ جاقىپ چىيىردى دەگەن ايالعا ۉيلۅندۉ. ەسەپسىز مال كۉتتۉ، بئروق بالالۇۇ بولبودۇ. قۇداي اعا بالا بەربەدى. انىن كۉيۉتۉ زور بولدۇ. قىرق سەگىزگە چىققاندا ارتىندا قالاار تۇياعى جوق «قۇۇباش»، ايالى چىيىردى «تۇۇباس» اتاندى. ەردى-قاتىن بالالۇۇنۇ كۅرسۅ بوتودوي بوزدودۇ. كۅز جاشتارى جامعىرداي تۅگۉلدۉ. جاقىپ مازاردان مازار تانداپ سىيىندى، زىيارات قىلدى. قۇدايدان بالا سۇراپ جالىندى. بالاسىز كىيىنكى ۅمۉرۉن ەلەستەتە البادى. قالماقتان العان توقولۇ باقدۅۅلۅتتۉن دا سوعونچوعۇ قانابادى.
     - اقىرەتكە بەت قويسوم، ارتىمدان جوقتوپ قالاار بالام جوق ۅتۅمبۉ؟! ارتىڭدا بالا جوق بولسو، دۉنۉيۅسۉ قۇرۇسۇن! - دەپ كۉنۉ-تۉنۉ ەت بەتىنەن كەتىپ زارلادى، جاقىپ باي.

جاقىپتىن تۉشۉ

     بئر ساپار توودون جىلقىسىن كۅرۉپ كەلىپ ۇقتاپ قالعان جاقىپ  قىزىق تۉش كۅردۉ. تۉشۉندۅ سۇلۇۇ قۇش كۅردۉ. قۇشتۇ قولۇنا قوندۇرۇپ، جىبەك بوو تاقتى. قونوورعو تۇۇر جاسادى. ەرتەسى تۉشۉن بايبىچەسى چىيىردىعا جورۇتتۇ.
     - ايلانايىن حانىم، ووزۇڭا ماي! تۉشۉڭ ىلايىم تۇش كەلسىن. قۇش قارماپ، تۇۇرعا وتۇرعۇزعانىڭ، باشىڭا دۅۅلۅت قونعونۇ. قۇدايىم بۇ ساپار بئزدى قولدوعونۇ تۇرات. مەن دا سونۇن تۉش كۅردۉم. تۉشۉمۅ االامدى وپ تارتچۇ اجىداار كىردى. اندىقتان ەل چاقىرىپ، بايلىق چاچىپ، توي بەرەلى. كۅپ مال سويولۇ، - دەپ قۇدۇڭداپ الدى بايبىچەسى.
     - بايىم، پەيلىڭدى تارىتپا! كۅپ مال سويسو سويولۇ. ەبى كەلسە اندان ەكى ەسە اشىرا  تويلويلۇ!- دەپ توقولۇ باقدۅۅلۅت بايبىچەنى قولدوپ جىبەردى.
     - اچ، ارىقتار تويۇنۇپ، كۅپچۉلۉك باتا بەرسە، قۇدايىم بىزگە دا بالا بەرەەر...- دەدى جۉرۅگۉ ەلەپ-جەلەپتەنە بىشاقتاعان بايبىچەسى چىيىردى.
     باي جاقىپ تەرەڭ ويعو باتتى. انتكەنى جۅن ەلە توي قىلىپ، قورووسۇنداعى كۅزگۅ جىلۇۇ كۅرۉنگۅن كۅپ مالىنان ايرىلعىسى كەلبەدى. وشەنتىپ ۉڭكۉيۉپ وتۇردۇ، بوز ۉيدۉن تۉندۉگۉنۅن كۅك اسمانعا ۉزۉلۅ كۅز چاپتىردى. ساقالىن تىنباي سىلادى. ىچىنەن كەلمە كەلتىردى. بئر ۇباقتا تۇتامداي قارماعان قامچىسىن بئر باشقاچا سىلكىپ الدى. بۇ انىن جۉيۅۅلۉۉ سۅزگۅ كۅنگۅنۉ ەلە.
      ەرتەسى توي قامىلعاسىنا قىزۇۇ كىرىشتى. جەر وچوق ويدۇردۇ. وتۇن-سۇۇ قامداتتى. سويۇشۇن بەلەندەدى. توي قامىلعاسى بۉتكۅندۅ جەر-جەرگە چابارمان چاپتىردى. تويعو ون ەكى ۇرۇۇ قىرعىز كەلدى. قازاق، قالماق، ماڭعۇل قالباي چوعۇلدۇ. تويدۇ ايتىلۇۇ ەل ىرىسى اقبالتا تەيلەدى. جاقىپتىن ەلى ەكى كۉن ەت بىشىردى، قونوق توستۇ.
     چىيىردى مەنەن باقدۅۅلۅت بالا— باقىرا قالتىرباي قۇرساعىن تويعۇزدۇ. بالدارعا قالپاق كىيگىزدى، مۉرۉسۉنۅ چاپان جاپتى، بەلىنە قۇر قۇرچادى. بەربەي قالدىم دەگەنگە بەش تەڭگەدەن پۇل بەردى. باي جاقىپ قادىرلۇۇسۇنا ات مىنگىزدى، قارىشقىر ىچىك، قىمقاپ تون كىيگىزدى. وشەنتىپ تويعو كەلگەن جاش-قارى قۇرۇ قالبادى. باارى ىراازى بولدۇ. وشوندو باي جاقىپ:
     - و، قادىرمان جۇرت، ۅتكۅندۅ بئر ۇقمۇش تۉش كۅردۉم. تۉشۉمدۅ جۉنۉ التىن، تەكۅۅرۉ بولوت، ايبات مەنەن قاراسا الپ قارا قۇش سۉرۉ بار، سونۇن قۇش كۅردۉم. انى تۇۇرۇما قوندۇردۇم، بۇتۇنا جىبەك بوو تاقتىم. سەرپكەنىن سوو كەتىربەگەن، تۇياعى تەمىر قانجار ەكەن. بۇ نە دەگەن تۉش؟! قانا، اراڭاردا تۉشتۉ جورۇپ بەرچۉ بىرۅۅ باربى؟! -دەدى.
     ورتودو قۇلاق-مۇرۇن كەسكەندەي جىمجىرتتىق ۅكۉم سۉردۉ. اش قاينام ۇباقىت ۅتتۉ. ەچ كىم، ەچ نەرسە دەي البادى. تۉش جورۇي الباي كۅپچۉلۉكتۉن شايى وودۇ. وشوندو بايجىگىت ورتوعو چىقتى. باي جاقىپتىن تۉشۉن مئنتىپ چەچمەلەدى.
     - بۇ تۉشۉڭۉز ۇقمۇش تۉش ەكەن. سىزگە وڭدوي بەردى بولۇپتۇر. سئز تۇۇرۇڭۇزعا قوندۇرعان قۇش بۇ - بالا. قۇداا بۇيۇرسا، سئز بالالۇۇ بولوت ەكەنسىز. بالاڭىز كۉن تىيگەن جەردىن باارىنا دۅۅلۅتۉن ارتتىرات ەكەن. ۅزۉڭۉزگۅ قارا توودوي چوڭ قاسىيەت قونوت ەكەن. زارلاپ ىيلاعانىڭىزدىن اقىبەتى قايتىپتىر. قۇداي جالعاپ، نىيەتىڭىز قابىل بولسۇن!
     - باراكەلدە، بايجىگىت، قۇپ جورۇدۇڭ! قادىرلۇۇ باي، تۉشۉڭۉز قابىل بولسۇن! سئز كۅرگۅن تۉش دۉينۅدۅگۉ اجايىپ سونۇن تۉشتۅردۅن ەكەن! قۇداي سىزگە جانا سئزدىن بايبىچەڭىزگە كۉچ قۇبات بەرسىن! ئشى وڭولعوندۇن ئتى چۅپ جەيت. وتۇڭۇز جاندى، قۇدايىم سۇراعاندىن باارىنا ەلە بەرە بەربەيت، سۉيگۅن عانا پەندەسىنە بەرەت، - دەدى قولۇن جايا بەرىپ، باتا تىلەگەنى تۇرعان دامبىلدا چەچەن.
قىتايدىن حانى ەسەنحاندىن نەگە تىنچى كەتتى؟
     تويعو كەلگەن جاش-قارىنىن باارى ىراازى بولۇپ قايتىشتى. توي تارقادى. بئروق باي جاقىپ ۅتكۅرگۅن توي قىتاي حانى ەسەنحاندىن جۉرۅگۉنۉن ۉشۉن الدى. تىنچى كەتكەن حان چەرۉۉ باشچىلارىن، بىلەرمان االىمدارىن وردوعو شاشىلىش چاقىرتتى. جەتى قابات جەرگە قاتتىرعان، ۉچ جىلدى الدىن الا كۅرۅ بىلگەن، سىيقىرى كۉچ، قاسىيەتتۉۉ كىتەبىنە قوشۇپ، ۉچ قىلىم اشا جاشاعان، ساقال-مۇرۇتۇ كۉمۉشتۅي كۅلكۉلدۅپ اعارعان، ىراڭ كۅۅدۅڭ دەگەن قارىيا— سىيقىرچىسىن الدىردى. سىيقىرچىسىن سۉيلۅتۉپ، ۇققاندى تاڭ قالتىردى.
     - كەچەە ەلە چىلدەي تاراتقان قىرعىزعا جان كىرىپ، توي ۅتكۅرۉشتۉ دەيت. الارىڭ بئزدىن باشىبىزعا داعى قانداي بالەە ۉيگۅنۉ جاتىشات. الاردىن نە بىلگەنى بار؟! قانا، كىمىڭ ايتاسىڭ؟! كىمىڭ ماعا جووپ بەرەسىڭ؟!- دەدى حان چەگىنەن اشا جىندەنىپ.
     - ۇرماتتۇۇ حانىم، - دەپ سۅز باشتادى ىراڭ كۅۅدۅڭ اتتۇۇ ولۇيا قارىياسى سىيقىرى كۉچ  قىزىل كىتەبىن باراقتاپ جاتىپ. - موبۇ ىيىق كىتەپتە «جاقىندا قىرعىزدا ماناس دەگەن بااتىر تۇۇلات. ال قىتاي، قالماق تۉگۉل، اي تىيگەن، كۉن چىققان جەردىن باارىن چااپ الات» دەپ ايتىلىپتىر، - دەپ ايتاارىن ايتىپ الىپ، جان شئرىن ەكەن، دالاي حانداردى كۅرگۅن ولۇيانىن باشى ەسەنحاندىن الدىندا شىلقىيا تۉشتۉ.
     - وق، ووزۇڭا تاش، ولۇيا بولبوي قال، سەن؟! بۇ نە دەگەن شۇمدۇق؟!- دەپ ەسەنحان وردۇنان ىينە مەنەن بەزگە سايعانداي ىرعىپ تۇردۇ.
     - قۇدايدىن قاارىنا قالعىر قىرعىزدار! داعى قانداي بالەەنىن ۉستۉنۅن چىققانى تۇرۇشات. قىرعىزدان ماناس دەگەن بااتىر تۇۇلات دەگەنى ەمنەسى؟ تۇۇلباي ۅلسۉن، وشو دۇشمان! شورۇبۇز ەمى شورپودوي قاينايبى؟! ىرىسىبىزدى قولۇبۇزدان تالاشقان ال بااتىردى، قانداي ايال تۇۇيت ەكەن؟ قانتئپ بئزدى قۇۇيت ەكەن؟! قانا، ايتچى، ولۇيام!- دەپ قىسماققا الدى، قاارى كۅزۉنۅن كۅرۉنگۅن ەسەنحان.
     - قىرعىزدان دۉينۅدۅ جوق بااتىر تۇۇلۇشۇ تۇۇلات، - دەدى ىراڭ كۅۅدۅڭ، ۅز سۅزۉنۅ ۅزۉ قاقاپ-چاقاپ. - تىلەككە قارشى، انى قايسى ايال تۅرۅيت، بەلگىسىز حانىم. جوق، تۇۇلچۇ بااتىردىن بەلگىسىن كۅردۉم. سئز انى بئلىپ الباساڭىز بولبويت، سەبەبى بالانىن بەلگىسىن ەلىڭىزگە ، چەرۉۉڭۉزگۅ تاراتاسىز دا ، - دەپ كۅزۉن سۉزدۉ. 
     - ايت، ال قانداي شۇمدۇق بەلگى؟! - دەدى ەسەنحان قاارىن تۅگۉپ.
     - ەركەك بالا تۇۇلسا، قولۇن اچىپ قاراتىڭىز، ۇرماتتۇۇ حانىم، - دەدى سىيقىرچى تەگەرەكتەپ ولتۇرعانداردى شەكشىنە قاراپ. - تۇۇلعان بالا بئر ۇۇچۇنا قان، بئر ۇۇچۇنا ماي چەڭگەەلدەپ تۉشۅت. الاقاندىن بۅلتۅگۉندۅ «ماناس» دەگەن ىسىم جازىلعان، اپپاق مۅۅرۉ باسىلعان. اندىقتان تۉيۉلدۉگۉندۅ جايلاباساق، شورۇبۇز وشوندو قاينايت!
     - تىلىڭە تىبىرتكە، قانداي شۇمدۇق نەمەلە!- دەپ ەسەنحان ماناستىن اتىن ۇققاندا چوچۇپ كەتتى. - ەگەر سەن ايتقانداي بولسو، داروو بۇيرۇعۇمدۇ ۇققۇلا! جالعىزداپ قىرعىز قونبوسۇن، بەش-التى ۉيلۉۉ بئر قونسۇن! بەش ۉيلۉۉگۅ بئر كەچىل، كۉنۉ-تۉنۉ كۅز بولسۇن. بويۇندا بار ايال قالباسىن، كەچىل ساناعىن السىن. تۇۇلعاندا بالانىن الاقانىن قاراسىن. جوق، تۅرۅتپۅي داروو جايلاسىن! ارىزعا كەلگەن قىرعىزدار ايىل-ايىلىنا تاراسىن. ۇلۇۇ قىتاي، قالماق قاتارىن بۇزماقچى بولعون قىرعىزدىن ماناس دەگەن  ۇۇلۇن چەرۉۉلۅر قارماپ كەلسىن! - دەپ وق جىلانداي اتىلدى، چەرۉۉ، كەچىلدەرىن باش قىلىپ تۇش-تاراپقا شاشتىردى.
      وشو ەلە كۉنۉ «قىرعىزدا ماناس اتتۇۇ بااتىر تۇۇلات ەكەن. دۇشمانى قىتاي، قالماقتى بەجىندى كۅزدۅي سۉرۅت ەكەن» دەگەن قاڭشاار قابار قىرعىزعا دا تۉگۅل تارادى.
     - قۇداي بۇيۇرسا، ۅزۉبۉزدۅن بااتىر چىعىپ، ادىلدىك تۇۇسۇ كۅكتۅ كۅكۅلۅيت تۇرا! - دەشىپ قىرعىزدار ماناستىن بۇ دۉينۅگۅ كەلىشىنە قۇدايىنداي ەلە ىشەنىپ قالىشتى.
     ەسەنحاندىن بۇيرۇعۇنان كىيىن قىرعىز جۇرتۇ قىتايدىن قوردۇعۇن، قالماقتىن زوردۇعۇن قۇپ تارتتى. چەرۉۉ باشتاعان كەچىلدەر سەلساياق ىتتەي شىمشىلەدى. بويۇندا بار ايالدار تۇرعان بوز ۉيدۉن باشىنا قارا بوو بايلادى. چىڭىرتىپ ئچىن جاردى. جاتىنى مەنەن چىققان بالانى قالجوو ىتتەرگە ىرعىتتى. تۇۇباس قىلىپ قىرعىزدى تۇقۇم قۇرۇت قىلدى. قول اراعا جاراعان قىز-بالانى بەجىنگە قۇلدۇققا ايدادى. جىگىتتەردىن باشى الىندى. ۉي مۉلكۉ، بار بايلىعى تالوونعو تۉشتۉ. قايعىعا باتقان قىرعىز تۉگۅل قارا كىيىپ قالدى.
     باي جاقىپتىن جۇرتۇ ساي-سايدا قاڭعىدى. ىتتەرى چاق تۉشتۅ ايالۇۇ ۇلۇدۇ. باقانووز كەچىلدەر ايىلدان-ايىل جورتتۇ، ماناستىن كىمدەن تۇۇلارىن، قايدان كەلەەرىن بىلبەي باشتارى ماڭ بولدۇ. جىرتقىچتىعى ۅستۉ، تالووندۇعۇ كۉچۅدۉ. وشوندو دا قىرعىز قانىنا تويبودۇ. قىتاي، قالماق چەرۉۉلۅرۉ مەنەن كەچىلدەرى ۅتكۅن ۅرۅۅندۉن توپۇراعى كۅز كۅرۉنۅۅ كۅككۅ ساپىرىلدى، جەرى تاقىرلاندى، ەلى جاقىرلاندى.
     - قىرعىزدى تۇقۇم قۇرۇت قىلباساق بىزگە بەيپىلدىك جوق! قاناكە، بااتىر تۇۇچۇ ايالىڭاردى كۅرسۅتكۉلۅ! قىلىبىز قىيشايبايت. زاماتتا ئچىن جارابىز، بالاسىن ىتكە تاشتايبىز! باش كۅتۅرگۅندۉن جۉنۉن بىردەن تىتابىز! - دەشىپ بااتىرلاندى كەچىلدەر.